Kennis stoffeert ons wereldbeeld zegt emeritus hoogleraar Peter Hagoort in de NRC. Als oprichter van het Donders instituut bouwt hij al een kwart eeuw aan hersenkennis over taal. Cognitieve hersenwetenschap bestudeert de relatie tussen hersenfunctie en gedrag, de neurobiologie van het menselijk taalvermogen.
Lang was het idee dat taalvermogen in de linker hersenhelft zit een hardnekkig idee. Op recente fMRI scans kijken de wetenschapper naar het gebied van Broca voor spreken, het gebied van Wernicke voor betekenis en er zijn verbindingen daartussen. Maar voor het begrijpen en produceren ook in het ook in de rechter hersenhelft van taal is een groter netwerk van gebieden actief ook in de rechter hersenhelft. Hagoort ontwikkelde het geheugen-unificatie-model (Memory Unification Control model) met een centrale “hub” in het gebied van Broca. Daarin worden informatie over verschillende aspecten van taal met elkaar verbonden. Opgehaald uit allerlei plekken van het brein, hier de klank, daar de woorden, elders de betekenis of zinsbouw enz.
In het Nederlands kennen we veertig klanken en gemiddeld heeft iedereen 50.000 woorden in het geheugen. Daarmee kunnen oneindig veel zinnen gemaakt worden. Elke uitgesproken zin die niet als zodanig opgeslagen ligt in het geheugen wordt op basis van klanken, woorden en betekenissen geconstrueerd. Maar taal heeft meer lagen bijvoorbeeld als je zegt: “Het is warm hier” kun je als antwoord krijgen ” Zal ik het raam openzetten”? Er is geen verzoek gedaan, maar de bedoeling achter de woorden wordt opgepakt. Met een taaluiting willen we iets bereiken wat niet overeenkomt met de inhoud van de zin. Bij taal is ook het theory of mind network nodig, gebruik makend van gebieden waar je je een voortelling maakt van de gemoedstoestand van de ander. Taal is in zijn communicatie functie afhankelijk van de interpretatie van wat er gezegd wordt. En soms gebruik van maken . afasie patiënten blijken heel goed in staat om gefakete, geacteerde emoties te kunnen onderscheiden. Zij hebben geleerd om aan andere dan de talige kenmerken onderscheid te maken. Het laat verder zien dat stoornissen in taalvermogen niet perse ook stoornissen in denken zijn. Hagoort is daarom van mening dat denken slechts ten dele door bepaald wordt door de taal die we spreken.
Mensen gebruiken taal om verhalen te maken. Die hebben we nodig voor richting en oriëntatie. Wetenschappelijke kennis stoffeert ons wereldbeeld zeker als religie steeds minder een rol speelt. Een soort kennis immuun systeem dat een complex netwerk beheert intern en extern van kennis die vastgesteld is.
Mensen hebben de neiging om intentionaliteit en bewustzijn toe te schrijven aan gedrag en gaan ervan uit dat de woorden kloppen, overeenkomen met de waarheid. Dat je een commitment hebt als soort naar elkaar en in de interactie oprecht en eerlijk bent. Als dat niet het geval is en de leugen regeert, ontstaat er een onvoorspelbare wereld. We projecteren alle kennis die we hebben -ook over onszelf- op het gedrag van mensen om ons heen. Taal is daarbij belangrijk. Bij mensen kloppen die projecties vaak (gelukkig maar voor de hulpverlening) maar als een hond kwispelt, denken wij vaak : hij vindt mij leuk. En bij een robothondje die kwispelt, duiden we dat gedrag hetzelfde. Maar die robot vindt en voelt helemaal niets. Interactie met machines behoeft ook geen gevoels projectie in de interactie. Je hoeft niet alsjeblieft te zeggen. Daartegenover staat dat de robot dit wel kan gaan doen. Hoe we ons moeten verhouden met talige programma’s als ChatGPT is die als een talige soort gebruik gaat maken van interacties die theory of mind respecteren?
Naast het brein moet de spreker ook juiste taal in juiste context gebruiken. Voortdurend monitoren we onze conversatie om te zien wanneer we kunnen spreken en wanneer we moeten luisteren. En daarnaast is het taalvermogen opgebouwd uit deelprocessen gebaren, hoofdbewegingen, intonaties die aangeven wat er bedoeld wordt. En dat is het ingewikkelde aan taal en onderzoek ervan. Als je taal werkelijk wil begrijpen moet je al de elementen in hun bijdrage beschrijven. Taal wordt gebruikt in de communicatie tussen mensen. Met de woorden hoor je ook de bedoeling van die woorden. Antwoorden op vragen is daarom meer dan een antwoord geven op de letterlijke vraag. Zoals die grap van vier wiskundigen die afspreken in de kroeg. Komt de ober vragen: “Heren wat willen jullie drinken”? Antwoord van elke wiskundige is: “Dat weet ik niet”.
Hagoort wijst ook op de talige ontwikkeling van ChatGPT, het systeem dat zich kan bedienen van een even complex taalvermogen als de mens. De ontwikkelingen gaan zo snel dat verwacht wordt dat binnen afzienbare tijd het taalsysteem niet meer te onderscheiden is van menselijk taalgebruik…en tevens met audio en video toepassingen die het onmogelijk maken om te weten of je met mens of computer te maken hebt. Kunnen wij computers gaan lezen in contact zoals we dat met mensen doen? En wat als die mens of computer bewust op desinformatie uit is? Dan wordt de intentie en de bronvermelding, het checken van afzender, waarheid en geloofwaardigheid essentieel. Ook daar wordt al een ChatGPT toepassing voor gemaakt; maar elk mens en systeem is te belazeren.