Mijn zoektocht naar Kun je denken zonder taal kwam via Bewustzijn, Zintuigen en Intuïtie uit bij de fundamenten van moreel handelen. In hoeverre dat ook al aangeboren is. De nature/nurture discussie ligt tegenwoordig een stuk genuanceerder. We weten nu dat eigenschappen aangeboren kunnen zijn zonder dat ze biologisch of universeel zijn.
Het baby brein is prewired (voorbedraad) flexibel en onderhevig aan veranderingen in plaats van hardwired (bedraad) en onveranderlijk .Een andere metafoor is die van het boek, waarvan het eerste concept is geschreven door de genen in de baarmoeder. Geen enkel hoofdstuk is bij de geboorte al compleet, sommige hoofdstukken zijn wat ruwe schetsen, maar geen hoofdstuk bestaat uit lege bladzijden. Aangeboren gedrag duidt dan op een eerste concept, dat de ervaring vervolgens herziet…ingebouwd betekent niet onherroepelijk maar georganiseerd voorafgaand aan ervaring. De Moral Foundation Theory van Jonathan Haidt probeert uit te leggen hoe het eerste ontwerp wordt herschreven in een diversiteit aan moraal die we aantreffen in culturen en politiek. Intuïtieve kennis die we gebruiken in vijf morele fundamenten.
De kwetsbaarheid van onze baby’s met hun grote hoofd (zodat ze een jaar voordat ze kunnen lopen worden geboren) is trigger van het fundament van zorgzaamheid. Door het proces van hechting wordt het gedrag van ouder en kind gereguleerd, zodat het kind een goede mix van bescherming en ontwikkeling kan krijgen. Een foto van een baby roept automatisch “schattig” op; huilende baby’s worden spontaan gesust; laat staan wat een baby die geweld wordt aangedaan oproept. Het fundament van zorgzaamheid.
Zelfzuchtige genen verklaren niet de generositeit die vrijgevige mensen ten toon spreiden. De theorie van wederkerig altruïsme geeft een verklaring dat individuen zich eerdere interacties kunnen herinneren en vriendelijk gedrag beperken tot diegenen die waarschijnlijk de gunst zullen terug geven. We blijven samenwerken met degenen die aardig voor ons zijn, maar mijden degenen die misbruik van ons maken. Zulke samenwerking is voor beide partijen voordelig. De balans van “voor wat hoort wat” werkt op de lange tijd het beste; help iedereen die het nodig heeft kan leiden tot misbruik. Nemen maar niet geven werkt alleen de eerste keer. Wederkerig gedrag is de basis van vriendschap en mededogen en plezier. Bedrog of misbruik roept boosheid, minachting en zelfs afschuw op. Rechtvaardigheid is gebaseerd op het eerlijkheidsfundament.
Zo is dat ook met het loyaliteit fundament; we zijn van nature tribaal. Dat maakt met name jongens en mannen er plezier in scheppen om dingen te doen die leiden tot groepscohesie en succes bij conflicten (inclusief oorlogsvoering) tussen groepen. Loyaliteit bevordert coalitievorming, maakt onderscheid tussen de teamplayer en de verrader, zeker als je in conflict bent. Competitie om te strijden om de overwinning is in sport een trigger; de trofee als beloning. Liefde voor loyale teamgenoten vindt zijn spiegelbeeld in haat tegenover de verraders, die meer weerzin oproepen dan vijanden. Met vijanden valt te leven, maar verraders uit eigen groep niet. Afvalligen in geloof, deserteurs in het leger, overlopers van een voetbalclub…moeten hard gestraft worden.
Autoriteit fundament luikt te duiden op pikorde en hiërarchische verhoudingen. Een ordening in de sociale verhoudingen, waarbij lager in de rangorde samengaat met onderdanig gedrag en omgekeerd met dominant gedrag. Autoriteit moet niet verward worden met macht. Autoriteit en dominantie kan ook gebruikt worden voor gerichte samenwerking, controleren van afspraken, oplossen van geschillen en voorkomen van geweld. Als iemand de rangorde niet respecteert, voelen we dat onmiddellijk, goede autoriteit deelt kennis uit, handhaaft orde en rechtvaardigheid, voorkomt chaos en maakt samenwerken effectiever.
Tenslotte het heiligheid fundament dat oorspronkelijk bedoeld is om ziekteverwekkers, parasieten of bedreigingen, die zich verspreiden door fysieke aanraking, te mijden. Zintuigen geven walging bij geur en smaak aan, vreemde ruikende mensen, raar uitziend voedsel, uitwerpselen, wonden en zweren verwijden we. Heilig maakt ons makkelijk om dingen onaanraakbaar te beschouwen: omdat ze ziekte veroorzaken of omdat we dingen willen beschermen tegen ontwijding, omdat ze ons alles waard zijn. Het maakt dat alle culturen objecten voorzien van irrationele en extreme waarden (kruisbeelden, Mekka, heiligen en helden, vrijheid-gelijkheid-broederschap). [ Met komst van mono theïstische religies (Jodendom, christendom en islam) komt het beeld van alles veroorzakende, alles wetende, oneindige van een God: de almachtige. Wel in een drie eenheid verschijningsvorm van Vader, Zoon (Jezus) en de Heilige Geest. De heilige geest als duif of vuurvlam die de hoofddoelstelling van opbouwen van een vredes relatie tussen God en mensen op te bouwen. In hoeverre de religie mede debet is aan ons beeld dat er een hiërarchie van macht moet bestaan is nog wel een andere zoekopdracht]
Later voegde Haidt nog een vrijheid fundament toe. De discussie of we egalitair leefden als jager-verzamelaars en dat hiërarchie pas ontstond toen landbouw kwam, toen homo sapiens zich ging vestigen. De denklijn is dan als volgt opgebouwd. Er komt voedsel voor de langere termijn en daarmee bezit. Grotere groepen ontstaan die taken en ambachten gingen verdelen en daarmee ontstond ongelijkheid. Zijn we daarmee voor gestructureerd voor hiërarchie of voor gelijkheid? Velen nemen aan dat de mens van nature hiërarchisch is zoals de chimpansees. Alfamannetjes onder chimpansees zijn niet echt leiders maar worden gezien als despoten die doen wat ze willen. Maar ook daar worden allianties gesmeed om de alfaplek te veroveren. Als die ondergeschikten bovendien speren tot hun beschikking krijgen, is de sterkste aap niet meer oppermachtig Ze kunnen van een afstand gedood worden. En met het ontwikkelen van taal kwam er nog een machtig wapen bij; er kon geroddeld worden dwz afkeurend gecommuniceerd worden over vermeend amoreel gedrag. Roddel is een voorbeeld hoe taal een mogelijkheid geeft om te gaan met macht ongelijkheid en ongenoegen over gedrag waar men niet van gediend is. Wij zijn allemaal op onze hoede voor mensen die beweren leiders te zijn als ze niet ons vertrouwen hebben verdiend. We letten sterk op de grens die ze overschrijden naar zelfverheerlijking en tirannie.
Hier laat ik het even bij omdat ik nog niet uitgedacht ben over dat vrijheid fundament. Ik herken in mezelf wel sterk de behoefte aan vrijheid, de afkeer van onderdrukking. Maar tegelijk de erkenning dat -in mijn ogen- het merendeel van de samenlevingen vormen van overheersing en onderdrukking kennen. Waar ligt toch die overgang van begeleiden - leiden – heersen – overheersen?
Haidt legt de principes van fundamenten over de politiek en concludeert dat linkse politiek een groot onderscheid maakt tussen zorgzaamheid, eerlijkheid en van autoriteit en heiligheid; bij rechts ligt de waardering van alle vijf veel dichter bij elkaar. Nou ja open deuren onderzoek (maar dat is nog eens een ander onderzoek waard).
Dat leidend paradigma hierboven beschreven van jager-verzamelaars – landbouw gemeenschappen – grotere mensen verzamelingen – coördinatie en hiërarchie ligt zwaar onder vuur door het boek The dawn of everything – Het begin van alles van David Graeber en David Wengrow. Een antropoloog en een archeoloog schreven er tien jaar aan. Het is een duizelingwekkende reeks van voorbeelden dat het gangbare verhaal niet klopt. Zij beschrijven prehistorische megasteden, onontdekte matriarchaten, landbouw weigeraars en complexe samenlevingen zonder ongelijkheid en discriminatie. Nou ja zeg… ik heb het net uit en ga er zeker over schrijven!