Als ik mensen vertel over mijn onderzoeksvraag: “Kun je denken zonder taal?” komen er veel met de tegenvraag: en beeld denken dan? Ja, daar moest ik dan weer over nadenken en taal bij maken. Zijn er nog meer vormen van gewaarworden, bewustzijn die niet of minder talig zijn? Dan kom je al snel op meditatie en andere ervaringen van in de wereld zijn. Laat ik eerst maar eens naar verschillende vormen kijken.
Stel je voor dat je in de keuken groente aan het snijden bent voor bij de omelet in de pan op het vuur. Je hoort opeens sisgeluiden die -realiseer je je plots – niet van de pan komen, een gewaarwording die je alert maakt. Je kijkt onder je stoel en ziet een slang. Je neemt een gevaarlijk dier waar en komt intuïtief in actie. Je herkent het concept van een lang glibberig reptiel bij dat geluid. Je spring achteruit. Daar hoef je geen voorspelling voor te doen. Daarna overweeg je welke actie nu van toepassing is, welke optie het beste is voor het vervolg. Dus je hebt een voorspelling van de toekomst nodig. En daarvoor heb je wel kennis nodig. We gebruiken kennis dus voor het maken van voorstellingen van de wereld om ons heen. Dit doen we door mentale representaties aan te maken in ons hoofd. Een mentale representatie is een verzameling beelden en ideeën over één onderwerp, bijvoorbeeld een slang. Het is een soort verhaal, concept dat vertelt hoe een slang eruit ziet, wat die kan doen, hoe groot en dichtbij die is en waar je ze doorgaans kunt zien. Kortom, alles wat jij weet over slangen.
De “mind’s eye” staat voor het denken zonder woorden, of te wel denken in beelden twee, drie, vier dimensionaal. Een vertaling van geestesoog doet het begrip tekort; het duidt op verbeelding, denkbeeld en visualisatie. Denken in beelden levert een mentaal concept op. Mental representation is dan een weergave van zintuiglijke impressies in de hersenen, een soort afbeelding van de werkelijkheid. Mind’s eye wordt gebruikt in kunst of techniek opleidingen bij overdracht van informatie over gebruik en ontwerpen. Concepten die veel beter als tekening of model kunnen worden weergegeven. Confucius zei al dat “een tekening meer zegt dan duizend woorden”. Leonardo da Vinci gebruikte “explosie tekeningen”. Dat waren weergaven van een ontwerp uiteen getrokken in onderdelen daarvan.
Mind’s eye vormt een samenhangend beeld, waarvan allerlei onderdelen wel omschreven kunnen worden. Maar het betekent meer. Zoals gedichten meer zijn dan gedachten. Wittgenstein schrijft: “Wat getoond kan worden, kan niet worden gezegd”. Maar dat geldt bijvoorbeeld ook voor gevoel. Mental representation is meer dan de som der woorden. Mind’s eye is het atelier waar alle voorstellingen van alle zintuigen samenkomen en worden verbeeld.
Intuitie Er zijn meer mogelijkheden om kennis op te doen via andere processen en methoden. Intuïtie is al eerder genoemd als een onbewust proces van weten, tot een inzicht komen zonder je hersenen te pijnigen. Intuïtie is handig en nodig als er snelle beslissingen moeten worden genomen, vanwege gevaar bijvoorbeeld. Die reactie is grotendeels aangeboren maar wordt een persoonlijke aangelegenheid de ervaring dat iets zeker te weten zonder een sluitende redenering, Het is bijna niet uit te leggen hoe je eraan komt. Intuïtie brengt brokstukken kennis bij elkaar tot een inzicht. Het is gebaseerd op veel kennis, oefening, ervaring, knowhow waarbij alle vaardigheden en cognitieve kennis zijn geautomatiseerd. Daardoor kan die verrassend snel en effectief gemobiliseerd worden. Het ligt dichtbij inspiratie die vroeger vaak werd gezien als een goddelijke ingeving. Intuïtie spring tevoorschijn in stressvolle omstandigheden en berust op een domein specifiek weten, specialistische kennis. Het geïnspireerd handelen van een expert in kunst of kunde, lijkt op een gave, maar doordat hij een meester van zijn vak is stuurt zijn kennis en ervaring zijn gelijk en juistheid van handelen. Echter na de inval, inspiratie of vonk dient juist vanwege de kans op vergissingen, de intuïtie getoetst. Intuïtie nodigt uit tot reflectie en check
Meditatie en contemplatie zijn een volgende mogelijkheid om kennis te ervaren. Meditatie als een activiteit van het richten van de aandacht op een onderwerp. In rooms katholieke traditie wordt onder meditatie een stil gebed verstaan, dat op een religieuze waarheid geconcentreerd is. In Zen traditie heet dat zazen, een stilzitten in lotushouding terwijl aandacht gericht is op nietdenken-denken. Dat lijkt op intuïtie als denken zonder te denken.
Onder contemplatie wordt de zwel methode als bewustzijnstoestand verstaan; het systematisch richten van aandacht op een onderwerp, waardoor de stroom van gedachten tot stilstand moet worden gebracht. Als dit laatste lukt gaat meditatie over in contemplatie. Contemplatie in religie, gericht op transcendentale (boven zintuiglijke) waarheden wordt gezien als de derde en laatste stap om ervaring op te doen om God te aanschouwen. De eerste stap is cogitatie (overdenking), de tweede is meditatie, In Zen traditie is de laatste fase, zonder plaats voor een godheid, een verlichtingservaring genoemd. Deze bovenzintuiglijke ervaring wordt mystieke kennis.
Het mystieke is transcendent en valt buiten de normale ruimte-tijd wereld. Voor een beschrijving bestaat geen begrijpbare taal. Wittgenstein noemt die dan ook het onbenoembare, door anderen vergeleken met de opdracht om een blinde duidelijk te maken wat kijken en zien is. Toch willen mensen een mystieke ervaring graag delen, vallen dan terug op religieuze taal of beeldspraak met symboliek, paradoxen, onlogische vergelijkingen of nieuw bedachte woorden. De beste manier om mystiek te bestuderen is van binnenuit, vanuit eigen ervaring en beleving onder leiding van een goeroe.
Tenslotte heb je de introspectie die tot het einde van de negentiende eeuw vrijwel de enige manier (vooral door filosofen) was om de menselijke geest te bestuderen. Door de empirische, experimentele wetenschappen is het belang van introspectie afgenomen. Maar ken uzelf gebeurt nog steeds vooral door je te richten op eigen bewustzijn, eigen stemmingen, en eigen ervaringen. Met de komst van psychologie, sociologie, antropologie; de sociale wetenschappen met hun experimenteel onderzoek bleek dat introspectie vaak onbetrouwbaar is. En per definitie subjectief, ook al is geprobeerd dat op te lossen door een ik-splitsing in het subjectieve IK die kijkt naar het objectieve IK; ik die waarneem en ik die waargenomen wordt. Introspectie is zeker nuttig om tot enige zelfkennis te komen. Zeker als je daarbij de gegevenheden van de “harde” wetenschappen voor lief neemt. Die Ik splitsing en bewustzijn van tijdelijkheid van denken wordt een volgende blog.