Boeken&Wetenschap Volkskrant katern 1 april 2023
Steeds vaker trek ik uit de zaterdag Volkskrant het Boeken&Wetenschap katern om als eerste te lezen. Dezer dag werd ik rijkelijk beloond, omdat het regende en de tuin maar moest wachten en vier artikelen mij aan het denken zetten. Een zetje gaven aan mijn inzicht en vanwege de regen ik meteen achter de computer mocht van mijn gedachten.
De column van Tommy Wieringa haalt uit naar de “holle staat”. In de jaren negentig een daverende omwenteling toen studenten (en wij met hen) transformeerden tot consumenten. De universiteit als kennis opleidend instituut veranderde tot producent, zodat er vaneen educatief-intellectuele omgeving naar een economisch competitieve Derde Weg werd opgelopen. Ook sociaal democraten hadden zich tot het weliswaar gereguleerde neoliberale marktdenken bekeerd. De hele maatschappij werd heringericht naar het model van de markt. Wim Kok voorop. Tegenwoordig ervaren we de verwoestende werking van de overheid als “marktmeester, ontremde privatisering en erosie van publieke voorzieningen”. There’s no such thing as society zie Margaret Thatcher en als je de marktprijs niet kunt betalen heb je pech en eigen schuld dikke bult. Van alle OESO landen bezuinigde Nederland tussen 1980 en 2000 het meest op publieke uitgaven en door het verlagen van vermogensbelasting steeg NL pijlsnel op de ranglijst van vermogensongelijkheid. Een van de belangrijkste gevolgen van neoliberaal beleid is wat Oudenampsen en Mellink de ‘holle staat’ noemen. Dat betekent dat de overheid steeds minder eigen expertise in huis heeft, maar die inkoopt bij externe partijen. De overheid heeft daardoor steeds minder een eigen visie. “Mark Rutte deed de beroemde uitspraak dat visie als een olifant is die het zicht belemmert, de gevolgen van: de overheid stelt zich afwachtend op en politiek wordt sterk bepaald door crises die we lang aan hadden zien kunnen komen, zoals de wooncrisis en de stikstofcrisis. Daarom is het belangrijk dat de overheid weer expertise in huis haalt en de regie over de markt terugneemt. “De overheid moet zich weer meer als stuurman, in plaats van als marktmeester gaan opstellen.” De vloek van een ideologie waarin concurrentie, efficiency en rendement gecombineerd met bezuinigingen hebben een permanente stemming van desillusie opgeleverd met name in zorg, educatie en cultuur. En gebrek aan ideologie en daadkracht zorgen voor crisissen en schade door een funeste dwaalleer die dan weer door herstel betalingen moet worden rechtgezet.
Bij Paul Frissen, bestuurskundige, is de staat een hollebolle Gijs van de macht die zich juist in Nederland voordoet als de beste vriend, die aan de keukentafel een arm om je heen slaat en in spotjes volhoudt dat hij het niet leuker kan maken, maar wel makkelijker. Zijn boek de Integrale Staat stelt de vraag waarom de staat een diep verlangen naar samenhang heeft. Integrale aanpak samen met stelsel, systeem, sluitende aanpak, een overheid, alle beleid is integraal en als maatwerk in zwang is wordt er over integraal maatwerk gesproken, een paradox en tegenstelling in zich. De staat zo stelt hij heeft een hunkering naar samenhang; de wereld is gebroken en complex en de staat wil orde scheppen en chaos veranderen in harmonie. De staat is voortdurend bezig om de werkelijkheid te kneden, de wereld in een mal te gieten. Zo maakt de staat modellen van de buitenwereld, die in zich hebben dat op zeker moment het model niet langer een versimpeld idee is van de werkelijkheid, maar de werkelijkheid gaat staan naar het model dat de staat ontworpen heeft. Zoals de kaart het gebied maakt, de bouwtekening de straat, de vergunning het feest. En normalisering is het sleutelwoord geworden (Het opstellen specificaties en richtlijnen voor producten, processen, methoden of procedures). Gewaarschuwd wordt dat met name ICT, als hulpmiddel om data te verwerken, de wereld vormt naar eigen voorwaarden, beeld en gelijkenis. En de staat vaart op de data en de ict modellen. Niet alleen: medium is the message, maar computer says no. Frissen geeft als huiveringwekkend voorbeeld de CITO toets, die moet meten welke school het meest geschikt is voor de kinderen. In werkelijkheid meet de CITO test geen mogelijkheden of prestaties. De test maakt een normaalverdeling, een grafiek die uitdrukt dat 20% door mag naar vwo en de rest gaat naat havo en vmbo. De test zegt niets over de kwaliteit van het onderwijs, maar stopt kinderen in een verdeelmachine. Niet wat ze weten of kunnen is het criterium, maar alleen dat ze zich laten onderverdelen volgens een normaal verdeling. Doe eens normaal zou ja gaan roepen!
Macht zoekt altijd eenheid, wat Frissen illustreert met het beeld van panopticum beschreven door Michel Foucault. De uitvinding van de koepelgevangenis bracht twee dingen: een centrum van waaruit de bewaarder iedereen permanent in het oog kon houden (zonder privacy) en het idee dat levensverbetering en staatscontrole twee woorden voor hetzelfde zijn. Foucault demonstreerde hoe machtsuitoefening schuilgaat in woordbetekenissen. Zoals in deze tijd integraal en maatwerk of diversiteit en inclusie. Elke overheidsdienst heeft een afdeling voor diversiteit en inclusie. En een stapje verder is het verplicht stellen van cursussen in het juiste denken hieromtrent. Als het juiste ideaal niet door iedereen wordt onderkend, dan volgt vanzelf dat er aan vals bewustzijn moet worden gesleuteld. Diversiteit en inclusie wordt met viering van verschil verbonden aan gelijkheid. Iedereen hoort er immers bij. Daardoor zijn bepaalde verschillen onwenselijk. Mag of moeten voetballers een regenboogarmband dragen? Zo kan diversiteit niet meer omarmd worden door een overdosis aan beleid, advies, bewustwording, begeleiding, controle, subsidie en uiteindelijk staatsbeheersing.
We willen allemaal gelukkig zijn. Als u het niet weet, dan weet de staat het wel. Dan verschuift doel naar middel, die een totalitaire staat kenmerkt. En daarin ligt het gevaar. Als een doel bereikt moet worden zoals bij klimaattransitie die wenselijk, noodzakelijk en onontkoombaar is, komt de redding nabij door de staat de vrije teugel te geven om “achter uw voordeur, tussen uw oren en onder uw bed” te kruipen. De integrale staat is een nare staat die kan en gaat dwingen. Hoe kan een hollebolle staat voorkomen worden? Welk ideaal en daarop ideologie volgt het neoliberalisme op? Waar ligt de grens van de democratie en op welke schaal kunnen we multicultureel zijn? Hoe kan iedereen zichzelf zijn en hoeven we niet voor alle eigen groepen regels af te spreken. Wie bepaalt die normaalverdeling en hoeveel bewustzijn is nodig om de data en info te hanteren?