Beste Jan,
Afgelopen donderdagavond troffen we elkaar op weg naar het Etty Hillesum centrum in Deventer voor een gedachten wisseling over Heidegger en Levinas.
Wat ik vergat je te vragen en bevragen: of jij van Pascal Mercier: “Het gewicht van de woorden” al in je opgenomen hebt? Of de inhoud van met name de brieven aan zijn Cara in dit boek jou ook achterover deden leunen en nadenken, herlezen en bewonderen om de taal en de vraagstelling? Na enkele boeken over Tijd, Geschiedenis, Psychologie ben ik be- of gevangen door de gelaagdheid van de gedachten van de hoofdpersoon; een welkome en aangename afwisseling waarin literatuur bijdraagt aan filosoferen. Ik ben gevorderd tot blz 187 en heb twee passagen die mij tot tweemaal ’s nachts wakker maakten. Heb na ampere/ampele overwegingen de digipen ter hand genomen om je de vragen voor te leggen. Niet om je te vermoeien of van het werk af te houden, maar omdat ik vermoed dat jij waardeert als ik probeer een bijdrage aan je ideeën over tijd en taal te delen.
In het boek herleest de hoofdpersoon Leyland (vertaler) brieven die hij aan zijn vrouw -na haar plotselinge dood- heeft geschreven. Leyland is een man van woorden en talen (hij wil alle talen rondom de Middellandse Zee leren) en zijn brieven zijn een onderzoek naar zijn eigen gedachten, onuit gesproken woorden in een ik vorm geschreven, fraaie overdenksels vol reflectie en levensvragen…filosofie van een schrijver/vertaler. Op blz 75 begint zijn tweede brief over het proces van zichzelf kwijtraken door de diagnose: tumor in de kop. Tijdens een ziekte aanval ervaart hij uitval van spraakvermogen (gezichtsverlamming), niet denkvermogen.
Hieronder ga ik stukken uit die brief aanhalen, waar mijn gedachten stokten, struikelden en het nadenken opnieuw begon. [Na- denken sowieso alsof er een voor denken bestaat of is er alleen denken in het hier en nu…daarover later meer]
“Het waren de woorden die mij ontsnapten, niet de gedachten. Ik begreep wat ik hoorde, ik wist wat ik wilde zeggen, en ik was vreselijk opgelucht toen ik merkte dat ik net zo kon nadenken als altijd. Is denken een soort innerlijk gesprek? Soms, als je bewust nadenkt en met jezelf in overleg gaat, komen onuitgesproken woorden in je op die je zou uitspreken als iemand luisterde. Maar soms heb ik het gevoel dat het vormen van gedachten niet meer is dan het ontwikkelen van de bereidheid om iets te zeggen, zonder dat dit kan worden vergeleken met het vormen van woorden…Het denken was in die zin intact, niet waziger en ook niet langzamer geworden. De taal van de geest, zou je misschien ook kunnen zeggen, was ongedeerd. En ook gedachten in de zin van bereid zijn om iets te zeggen, vormden zich voortdurend. Maar intussen vonden deze gedachten op een of nadere manier alleen in verminkte vorm de weg naar buiten. Want de woorden die ik nodig had om ze op een vloeiende en vanzelfsprekende manier uit te spreken, was ik kwijt. Ik stel me voor dat ik op een bepaald moment niet alleen de woorden zal kwijt raken, maar ook de gedachten. Dan zullen ook de innerlijke woorden niet meer zonder moeite in me opkomen en sommige zelfs helemaal niet meer …. En dan begint er een hapering op te treden in deze adem van woorden, je moet ernaar happen, en het is alsof je echt geen adem meer krijgt: je hebt het gevoel te zullen stikken. Zoals je van ademnood kunt zeggen dat je lichamelijk niet vooruit komt, heb je ineens het gevoel geestelijk niet vooruit te komen, want de taal van de geest is aan het opdrogen.”
Dit proces van dementeren -zoals hierboven beschreven- gaf me te denken, ‘s nachts in het donker, onder de lakens, (niet zozeer door een angst vanwege dit aftakelen en waar dan je grens om te willen leven wil trekken) maar door de omgekeerde vraag naar de oorsprong: “Zijn er gedachten zonder woorden?” Was er eerst ontwikkeling van taal en vormen zich daaruit de begrippen en betekenissen van de wereld? Of andersom? Of wanneer worden indrukken, instincten onderscheiden, voorzien van een label/woord en ontstaat daardoor het woord en later de taal? Of ontstaan bewustzijn en benoemen gelijktijdig…is taal verwerving bewustzijns verruiming? Kun je denken zonder er woorden van te maken? Is er bewustzijn zonder taal?
Vraag 1: Waar kan ik -bij welke filosoof- kan ik meer vinden over bewustheid en taal?
Gerelateerd aan dit bewustzijn was het tweede thema van de tweede wakker geworden nacht: Welk verschil is er tussen bewust zijn en bewustzijn? En dat gekoppeld aan tijd? Bewust zijn geeft je gevoel van tijd; bewustzijn is tijd. En ruimte.
Bewust zijn bestaat slechts in het NU en Hier van de tijd en bestaat dus tegelijk ook niet, want Nu bestaat niet als tijd, maar als ervaring van bewust zijn. Je geheugen wordt opgebouwd als een bibliotheek van verhalen, van ervaringen die herinnering worden. En steeds in het Nu hertaald of herschreven worden. Maar is het geheugen meer dan een boekenkast vol eindeloze stroom van verhalen, wetenschappelijke theorieën, poëzie? De volgorde van de vier G’s uit de cyclus van gedragsverandering: Gebeurtenis, Gevoel, Gedachte, Gedrag?
Pascal Mercier schrijft in zijn brief op blz 174 over de ervaring van tijd, als hij met een vertaling in de weer is en de tijd vergeet:
“ Ik heb niet het gevoel dat ik iets verloren of verzuimd heb, ik ben aangenaam verbaasd over het feit dat het me -zonder enige moeite- gelukt is mijn geestelijke tijd, mijn heel eigen tijd te beleven en met te ontdoen van de dwang van de tijd van de klok- een gevoel van vrijheid. Als ik me blij verrast van dat gevoel bewust wordt, lijk ik even het Indische principe te begrijpen dat bij jezelf zijn een overwinning van de tijd is en dat de tijd, zoals we hem meten en erover praten, in vergelijking daarmee een pure illusie is….Het zijn altijd de woorden die me helpen de ban van de tijdelijkheid te doorbreken. Iets in woorden vatten in de geest van het poëtische, dus verplicht aan de vorm en de stemmigheid van de melodie: het is een manier om je te verlossen van de illusie van de tijd als activiteit. Poëzie vertraagt de tijd, heft hem op en bevrijdt ons ervan, of het nu gaat om de poëzie van de woorden of de poëzie van de klanken van de muziek. Het creëert een heden, in zekere zin een eeuwig heden, eeuwig omdat het er altijd is en door niets ongedaan kan worden gemaakt….Sinds ik jou schrijf en jou mijn leven vertel, heb ik een nieuwe vorm van concentratie ontdekt. Het is een concentratie op de herinnering. Belangrijke herinneringen hebben een kracht die magisch kan lijken: ze kunnen de drukke, lawaaierige stroom van de uiterlijke tijd buiten werking stellen en ons terugvoeren naar een situatie van lang geleden….De tijd van de herinnering is een tijd van begrijpen. Het is, zo lijkt me, de behoefte van deze vorm van begrijpen die de diepe concentratie kan veroorzaken waar ik je over vertelde”.
Mercier vervangt het begrip Nu door Heden (in de zin van huidige tijd of moment van nu) graag door mij opgevat als een begrip waarin hier en nu samenvallen. [ In de neurowetenschap is lang gezocht naar een tijdsbepaling van het Nu, uiteindelijk als een meeteenheid van 3,8 seconden waarin een gedachte bestaat…onzin onderzoek natuurlijk] De concentratie op een herinnering tot in alle details, fascinatie voor het moment uit het verleden, wakkert de fascinatie voor het volgende moment aan. Het herinnerde heden als het bezonnen heden, dat niet alleen een overweldigende indruk is, maar een manier van begrijpen.
Jij sprak in Deventer over de tijd in beleving van verleden – nu – toekomst. Het nu bestaat niet en al zeker niet is het nu voor twee personen hetzelfde. Maar dat geldt tevens voor het verleden en de toekomst (het leven wordt voorwaarts geleefd, maar achterwaarts begrepen). Hier en Nu is ruimte en tijd. In de moderne quantum mechanica bestaat in het heelal geen ruimte en tijd. Tijd is een menselijk begrip vanwege de eindigheid en daarmee een volgordelijke begrip van begin en einde. Tijd is menselijk bewustzijn.
Vraag 2: Hoever ben jij met je filosofisch onderzoek naar Tijd? Wat is voor jou de kern van tijd?
Het fascinerende aan het bewust zijn van tijdelijkheid is dat je ervaringen opslaat als gebeurtenis die een gevoel en gedachte combineert om je gedrag te sturen. Dat geeft de verplichting om te blijven denken, herinneren, woorden te geven, in gesprek en geschrift te gaan…denk ik.
Jan, bovenstaande is naar aanleiding van een gebeurtenis in Deventer die mijn herinnering prikkelde, gevoed door een geweldig boek om gewichtige brieven.
Soms komt een boek op tijd.
Veel succes met al je denk/schrijf plannen en wellicht tot een volgende gebeurtenis.
Ton Stroucken
