Al in 1935 schreef bacterioloog en wetenschapsfilosoof Ludwig Fleck over zijn ideeën op welke manier wetenschappelijke kennis tot stand komt. In tegenstelling tot het populaire beeld dat een eureka ingeving van een briljant individu een omslag in de kennis bewerkstelligt, ligt het bewijs dat de meeste ontdekkingen jarenlang teamwork zijn, staand op de schouders van voorgangers en in spraak en tegenspraak met vakgenoten. Omdat wetenschappers samenwerken, spelen naast individuele waarnemingen ook sociale factoren een rol, was zijn conclusie. Observaties worden altijd gekleurd, bijvoorbeeld door hiërarchie in de groep, de onderlinge verhoudingen, de onderzoek financiers. Drie thema’s die ik in mijn blogs ook aanraak: macht, relatie en markt.
Maar het interessante is dat Fleck op de onontkoombaarheid wees. Bijkomende factoren van de groepsdynamiek zijn sterk mede bepalend voor uitkomsten van onderzoek. Of algemener gesteld: de interacties in de groep, afgeleid van macht, hiërarchie en middelen, zijn dwingend voor het bereikte resultaat. In de wetenschap, wist Fleck, kunnen onderzoekers dingen gaan zien die er helemaal niet zijn. De groepsdruk bepaalt wat de observaties opleveren. Hij noemde dat de harmonie der dwaling. Een tweerichtingsverkeer. Elke (onderzoek}groep streeft naar harmonie; wetenschappers zijn het graag met elkaar eens. Een groep streeft naar een interne balans en eensgezindheid. Dat bevordert het risico op dwaling en omgekeerd leidt de gezamenlijke dwaling tot harmonie en onderlinge verbondenheid. [Fleck was onderzoeksleider in Buchenwald voor het vinden van een vaccin tegen vlektyfus. Zijn onderzoeksgroep maakt dat vaccin en gebruikte het voor eigen mede gevangenen in het kamp. Aan de Duitsers gaf hij een nepvaccin. Deze dwaling in Buchenwald werd gevoed door grote lotsverbondenheid tussen de gevangenen en de permanente doodsbedreiging. Fleck kon het schimmenspel in stand houden door de harmonie van de groep te bewaren, een toepassingsvoorbeeld van zijn eigen theorie.]
Harmonie der dwaling verwijst naar denkdwang in groepen van gelijkgestemden. Elke groep gaat en wil graag hetzelfde denken. Maar de combinatie van macht, afhankelijke relaties en status door middelen zorgt voor extreme toepassingen: de voorbeelden van complot theorie aanhangers die vast geloven in eigen gelijk; de sekte die macht en middelen top-down vanuit een autoriteit uitoefent; de godfather structuur in de maffia; de fascistische riten van Hitlers leger; de corps rituelen bij studenten; Hells Angels; NOS sport redactie...
Harmonieuze dwalingen liggen echter in elk gesloten systeem op de loer. Iedereen die bij de groep wil horen, conformeert zich aan de idealen en gebruiken van die in-group. En wil blijven vasthouden aan de waarde en aan wat de groep als waar aanneemt. Daarbij werkt tevens de conformation bias mee: de groep hoort met voorkeur de argumenten die voor het eigen idee pleiten. En omgekeerd de harmonie in het team versterkt de wilskracht bijvoorbeeld om te winnen op het sportveld; elke trainer zal daar gebruik van maken. Groepscohesie, de lijm en cement van de bouwstenen van de leden, is belangrijk omdat het zorgt voor noodzakelijk vertrouwen en onderlinge samenhang. Groepscohesie is het hechtingsnetwerk tussen alle deelnemers. En het sterkste element van hechting is het vertrouwen in elkaar, daardoor zich veilig voelen en saamhorigheid ervaren. Saamhorigheid is wel een treffende term voor het met elkaar slaaf zijn van een groep.
Een groepsgeheim maakt de hechting en de afhankelijkheid groot. Er is niets zo ziekmakend sterk als een gedeeld geheim dat niet naar buiten mag komen. Familiegeheimen doen een beroep op loyaliteit, schaamte en schuld. Ziekmakende binding kennen we ook in sekten en teams. Harmonie der dwaling kan Intriges, manipulatie, chantage en pestengedrag veroorzaken om de groep in stand te houden. In elke groep zou er dus een veilige tegenspraak mogelijkheid aanwezig moeten zijn. De leider van de groep moet die tegenspraak inbouwen om dwaling te voorkomen. En de groep dient een communicatie vorm te vinden om tegenspraak te dulden en te onderzoeken of hun eigen waarde nog klopt zonder de eigenwaarde en de waardering voor de groep te verliezen. Geen gemakkelijke opgave weten we.
Lees daarom ook blog Bedankt voor de feedback. Of artikel Vaccin tegen conflict.