Als de meta fysische zin van ons leven de mens een ethisch fundament van dat leven geeft, zien we een zoekend definiëren van filosofen tussen het zwart-wit van goed en kwaad. En alle grijstinten daar tussen. Levinas, volgens mij de grootste filosoof van de twintigste eeuw voor de zingeving, vindt dat de mens geroepen wordt tot het goede doen voor de ander: Ik denk, dus jij bestaat. Aangesproken door het appel dat een ander op mij doet, moet ik mij verhouden tot die oproep, wordt ik in relatie gesteld met die ander, om het goede te doen: doe goed is de opdracht en zin van ons bestaan. En al dat kwaad dan?
De oorlog in de Oekraïne deed mij weer stukken van Hannah Arendt herlezen met haar term: radicale kwaad van zinloze vernietiging. Totalitarisme dat tekeer gaat als een vernietigende machinerie voorbij het menselijk eigenbelang. Wat beweegt mensen om ten strijde te trekken, anderen te doden of erger nog stelselmatig te vernietigen? Normale mensen die bureaumoordenaars worden om banale motieven als carriere maken, snel geld maken. Ahrendt veronderstelt dat afschuwelijke misdaden niet hun oorsprong vinden in abnormaliteit, maar in gedachteloosheid: de afwezigheid van kritisch denken. Met name kritisch denken over het eigen denken en handelen zou ik daaraan toevoegen. Reflectie op eigen gedrag is de voorwaarde om een keuze te maken; en kiezen maakt jezelf verantwoordelijk voor wat je vervolgens doet. Alleen het denken kan je behoeden om het kwade te doen. En nadenken over het gevoel (of geen gevoel) bij het handelen blijft nodig ook als je uitgaat van het motto: gevoel maakt geen denkfouten. Zo is het opmerkelijk hoeveel mensen er geraakt zijn door de moord op buurvrouw, haar dochter en de universiteit docent onlangs. Er werd een persoonlijk drama met waarom toch aangestipt dat burgemeester, buurtbewoners, voetballers in tranen bracht. Een medeleven de pijn herkenbaar maakt in mede lijden. Gevoel roept gedachten op en denken bepaalt het handelen. “Doe goed” zegt Levinas.
Goed of kwaad kent vele gezichten. Sommige gezichten maken we tot symbool van goed of kwaad: Ghandi of Hitler, Mandela of Poetin. Het gezicht van het kwaad wordt een concreet symbool en krijgt een naam. We kunnen er naar verwijzen en het daarmee afwijzen. De holocaust was een systeem om het radicale kwaad tot in het uiterste uit te voeren. Hier hebben mensen elkaar iets aangedaan waar geen woorden voor zijn. Mensen werden gebrandmerkt, ontdaan van menselijke kenmerken, verloren hun rechtspersoonlijkheid, ze werden weggevaagd en vernietigd. In essentie gaat het kwaad over de onbegrijpelijkheid van de wereld of het nu moreel kwaad is of natuurlijk kwaad, oorlog en uitroeiing of aardbeving en ziekte. Wat gebeurt is zo onvoorstelbaar dat er maar een vraag overblijft: waarom?
Het ultieme kwaad kent geen redelijkheid; er is geen waarom? Slechteriken op het filmdoek zijn maniakken met een psychopathisch profiel zoals de Joker in de Batmanfilm zegt: Do I look like a guy with a plan? Misdadigheid zonder reden of plan. En dus geen waarom dat te begrijpen is of waarover te onderhandelen valt. Er komt geen denken aan te pas. Dat Joker een satanische lach heeft illustreert de maniak; jij lacht de wereld uit en maakt daarmee (zelf)onderzoek onmogelijk. Een gespleten persoonlijkheid dichten we die superschurken toe. En daarmee kunne we er ons van distantiëren; en kunnen we onszelf wijsmaken dat het kwaad alleen voorkomt bij in-slechte figuren. Arendt wijst op een ongemakkelijke waarheid namelijk dat de banaliteit van het kwaad vaak wordt veroorzaakt door gewone mensen. Haar punt was dat onbegrijpelijk kwaad luist mogelijk gemaakt wordt door heel gewone mensen. En dat idee vraagt om een actieve reflectieve houding. Je kunt niet zomaar afstand nemen van het kwaad, maar je moet stelling nemen. Je moet onderzoeken wat ik in zo’n situatie zou doen. Dus een gezicht van jet kwaad aanwijzen is niet voldoende. Je kunt Bill Cosby van gezicht laten veranderen van American Dad in Drug Rapist, maar het gevaar is dat framen een stereotype creëert, waar je moeilijk van afkomt. En daarmee geweld rechtvaardigt. En je denken verandert in: “Wat mij betreft is hij schuldig, tot het tegendeel bewezen is”. Sociale media intensiveren onze neiging om door framing mensen als het kwaad te bestempelen.
We hebben in het Westen geen probleem om Poetin als schurk te bestempelen. Maar daarmee neem je afstand en begrijp je niet waarom hij doet wat hij doet. Overigens is begrijpen nog iets anders als begrip tonen, een punt van Frans Timmermans in zijn politiek bedrijven. Begrijpen is in jezelf de motivatie van handelen van de ander onderzoeken en begrip tonen is het handelen verstaan en tot op zekere hoogte mee instemmen. Het eerste wel, maar het tweede niet. Met Hollywood krijgen we heden ten dage de wens om het kwade handelen te begrijpen en slechteriken te voorzien van een backstory, een ongelukkige jeugd, traumatische ervaringen. Die doen kwaad niet zonder reden; personages die we denken te kunnen doorgronden. We willen begrijpen What makes them tick? En had dit voorkomen kunnen worden? We kunnen allerlei verklarende voorvallen aanwijzen en er zo achter komen waardoor iets is gebeurd. Maar bijna altijd is dat geen reden voor het kwaad; waarom is er kwaad in de wereld laat ons achter met lege handen en hoofd.