De waarheid in pacht.
De term ‘gaslighting’ is gebaseerd op de film uit 1944, Gaslight, waarin een man zijn vrouw ervan overtuigt dat haar waarneming niet klopt. Dit doet hij onder andere door op willekeurige momenten de gaslampen in huis te dimmen en vol te houden dat er niets met het licht aan de hand is. Zo krijgt de vrouw steeds meer het gevoel dat ze gek wordt. Op het Brainwash Festival 2023 sprak een jonge promovendus Natascha Rietdijk over Gaslighting. Bij Gaslighting houdt je niet alleen je eigen waarheid in extremo vast, maar manipuleer je naar je eigen waarheid toe door de ander in twijfel te brengen. Verdraaien van de waarheid laat mensen twijfelen aan eigen zienswijze, waardoor je afhankelijk wordt van de gaslighter. Ben ik nou gek? is de eerste vraag. Gaslighting is in relaties en in politiek een sluipend proces van emotionele manipulatie, en daarom zo ontwrichtend voor zelfvertrouwen en waarheidsvinding.
Maar haar verhaal begon met de vraag: “Betreden we gevaarlijk terrein, wanneer we suggereren dat er ruimte is voor meerdere waarheden?” Wat wordt onder waarheid verstaan? Er zijn vele definities van waarheid, ook binnen filosofische stromingen, maar een praktische waarheid verwijst naar feiten in de werkelijkheid, geconstateerd en gecontroleerd door verschillende personages. Waarheid correspondeert kennis met feiten, verstand met werkelijkheid. Daar kom je een heel eind mee. Waarheid refereert in veel gevallen aan feitelijkheden, tastbaar, meetbaar, vastgelegd en verantwoord en repliceer baar. Kortom een wetenschappelijke aanpak met controleerbare gegevenheden. Die los staat van de persoon ook.
Als je het dus hebt over mijn waarheid dan zeg je dus dat er meerdere waarheden bestaan en dat die van jou anders is dan die van een ander. En daar begint het te schuren. Want inherent aan waarheid is nu net dat die van niemand is, die staat buiten de persoon die beweert de waarheid in pacht te hebben. Waarheid kun je niet pachten of bezitten.
Mensen die de waarheid in pacht hebben, trekken de waarheid naar zichzelf toe, zoeken houvast aan hun eigen waarneming en willen meestal gelijk hebben. En gaan dan denken dat ze de waarheid bezitten. Wie de waarheid of de wijsheid in pacht heeft, doet voorkomen alsof hij degene is die echts iets weet; die de enige is die de waarheid kent. Maar de waarheid is onafhankelijk gekoppeld aan het bewijs in de werkelijkheid. De waarheid in pacht hebben zo gezegd. Als je iets in pacht hebt, mag je gebruik maken van en heb je recht op het vruchtgebruik; maar je bent geen eigenaar. Dat wordt nogal eens vergeten!
Maar zodra het om ander soorten van aannames, indrukken, onderzoekingen gaat vinden we het bestaan van meerdere waarheden prima. Deels terecht, want als je over een filosofische vraag nadenkt, ga je uit van aannames die je wilt onderzoeken, van vragen waarop nog geen antwoord is (en wellicht ook nooit komt). Aan het eind van een filosofisch onderzoek zullen deelnemers met eigen antwoorden naar huis gaan. Maar dat is dus niet omdat er geen antwoord bestaat; het is domweg omdat het enige ware antwoord nog niet is vastgesteld. Dus accepteren we tot nader orde meerde verschillen in aannames en waarheden en laten die naast elkaar bestaan. Vooral ook omdat daar geen nadelige consequenties voor ons samenleven aan kleven. We leven in zo’n geval met meerdere waarheden naast elkaar.
Prima; ware het niet dat dit meerdere-waarheden-idee uit de hand dreigt te lopen. Tegenwoordig beschouwen mensen ook feiten als iets wat je kunt verwerpen onder het mom van ‘dat is jouw waarheid’. En dat gebeurt ook nog zonder onderbouwing. Waarheid is hetzelfde als eigen mening. Conclusie: we moeten stoppen met te spreken over meerdere waarheden, zeker daar waar we eigenlijk je eigen mening bedoelen. Een waarheid is objectief en een mening is subjectief.
Op de vraag: “Welke vraag wordt volgens jou te weinig gesteld?” was het antwoord van Natascha de vraag: “Wanneer hebben we genoeg vragen gesteld?” Vragenstellers zoals filosofen leven van vragen stellen om verborgen aannames bloot te leggen en te bevragen. Maar ook de filosoof en criticus moet ergens een grens trekken. Als je elke aanname moet beargumenteren, kom je terecht in oneindige regressie van argumenten en hun geldigheid van aannames. Dan kun je geen idee of visie ontwikkelen. Wanneer stopt het vragenstellen en begint het onderzoek; stel je een gefundeerde aanname op en onderzoekt de gevolgtrekkingen. In het publieke debat worden ook veel sceptische vragen gesteld. Over de klimaat problemen bijvoorbeeld. Deze vragen komen niet alleen voort om de waarheid te zoeken, maar dienen eigenbelang en opvatting en ondermijnen daardoor oplossing en eensgezindheid in aanpak. Soms zelfs zo sterk dat al het tegenbewijs wordt genegeerd.
En daarbij doemt de term gaslighting op, van oorsprong uit de psychologische hoek van ziekmakende relaties. Manipulatie waarbij je iemand onterecht laat twijfelen aan eigen waarneming, herinnering of oordeel. Bekijk de film Gaslight daartoe, zou ik aanraden. Je krijgt kritiek van een ander, en hoewel die ander weet dat jij gelijk hebt, beschuldigt hij je van irrationaliteit, paranoia of overgevoeligheid. Je zelfvertrouwen kan hierdoor enorm beschadigd raken. Zo sterk zelfs dat je de ander gaat geloven boven jezelf. En tenslotte in de ander gaat geloven hoeveel vreemde dingen hij beweert.
Maar het begint altijd met twijfel zaaien, desinformatie verspreiden en de opponent in verwarring brengen. Een stapje verder gaat het in diskrediet brengen van de ander, vaak met een persoonlijke aanval en verbaal geweld. Twijfelen aan de juistheid, niet meer weten wie te luisteren en te kunnen geloven en dan met de belofte komen: je kunt mij vertrouwen. De gaslighter wordt de almachtige weter en gelijk hebber.
In het boekje van Julian Baggini: “Een kleine geschiedenis van de waarheid; troost in tijden van nepnieuws” leidt hij je langs 10 waarheidsopvattingen met alle voors en tegens. Het probleem is niet zozeer dat we niet goed begrijpen wat waarheid betekent, maar vooral hoe en door wie de waarheid wordt vastgesteld; hoe iemand die de waarheid vertelt te onderscheiden is van iemand die doet alsof.
De waarheid kent vele gezichten en verdwijnt niet zomaar uit het zicht. Naast hoop biedt het overzicht van Baggini houvast - houvast voor kritisch denken. Bij elke waarheidsclaim kun je tien vragen stellen: Op welke heilige tekst is dit gebaseerd? Welke autoriteiten worden gevolgd? Welke waarheid blijft verborgen? Sluit de redenering? Overtuigt het aangedragen bewijsmateriaal? Wat poogt deze uitspraak teweeg te brengen in de werkelijkheid? In hoeverre is dit taal- en cultuurafhankelijk? Wie heeft hier belang bij? Deugt dit moreel? Welke zichzelf bevestigende opvattingen klinken door?
Zelf gebruik ik al jaren drie onderzoeksvragen: 1 Welke bronnen met welk gezag leveren de gegevens aan? 2 Wat is het belang van de waarheid spreker? 3 Welke intentie wordt zichtbaar?
Overigens heb je inmiddels ook ghostlighting. Ghostlighting is een mix van ghosting ‘het (online) negeren van iemand’ en gaslighting ‘vorm van psychologische manipulatie waardoor iemand er bewust op uit is om iemand anders aan zijn eigen verstand of herinneringen of aan andere vermogens te doen twijfelen’. Deze vorm van emotionele manipulatie is een combinatie is van ghosting en gaslighting, en die bestaat uit het eerst negeren van iemand en vervolgens weer in het leven van die persoon verschijnen, waarbij bewust wordt geprobeerd diegene aan de hele gang van zaken en zichzelf te doen twijfelen. Let op met daten op de media!