In 1923 loopt Franz Kafka op 40-jarige leeftijd met zijn Joodse vriendin Dora Diamant door het park in Berlijn. In haar brieven heeft ze een opmerkelijke geschiedenis van Franz Kafka vastgelegd. Hieronder volgt de reconstructie van de geschiedenis uit brieven van Dora en Max Brod, zijn vriend voor het leven.
“Toen we in Berlijn waren ging Kafka vaak naar het Steglizer park. Ik ging soms met hem mee. Op een dag ontmoetten we een klein meisje dat huilde en erg wanhopig leek te zijn. Franz vroeg haar naar haar verdriet en we hoorden dat ze haar pop kwijt was. Hij verzint meteen een plausibel verhaal om deze verdwijning te verklaren: Je pop gaat gewoon op reis, ik weet het, ze heeft me een brief gestuurd. Het kleine meisje is een beetje achterdochtig: Heb je hem bij je?. Nee ik heb hem thuis gelaten, maar ik breng hem morgen naar je toe. Het meisje, dat nieuwsgierig was geworden, was haar verdriet al half vergeten en Franz keerde onmiddellijk naar huis terug om de brief te schrijven. Hij ging in alle ernst aan de slag, alsof het erom ging een werk te creëren. Hij bevond zich in dezelfde gespannen toestand waarin hij zich altijd bevond als hij aan zijn bureau zat, of hij nu een brief of een ansichtkaart schreef. Het was bovendien echt werk, omdat het kind Katja koste wat kost voor teleurstelling gered moest worden en echt tevreden moest zijn. De leugen moest dus worden omgezet in waarheid door de waarheid van de fictie. De volgende dag bracht hij de brief naar het kleine meisje dat in het park op hem wachtte. Omdat het meisje niet kon lezen, las hij de brief hardop aan haar voor. De pop verklaarde dat ze het beu was om altijd in hetzelfde gezin te wonen, ze uitte een verlangen naar een verandering van lucht, in een woord, dat ze een tijdje afscheid wilde nemen van het meisje, waarvan ze heel veel van hield. Ze beloofde elke dag te schrijven en Kafka schreef eigenlijk elke dag een brief, waarin ze vertelde over nieuwe avonturen die zich snel ontwikkelden volgens het speciale levensritme van poppen. Na een paar dagen was het kind het echte verlies van haar speelgoed vergeten en dacht alleen aan de fictie die haar was aangeboden als vervanging ervan. Franz schreef elke zin zo uitgebreid en zo humoristisch nauwkeurig dat de situatie van de pop volledig begrijpelijk werd. De pop was gegroeid, naar school gegaan, had andere mensen ontmoet. Ze verzekerde het kind keer op keer van haar liefde, maar zinspeelde op de complicaties in haar leven, van andere plichten en op andere interesses die haar op dat moment niet in staat stelden hun leven samen te hervatten. Het meisje werd gevraagd erover na te denken en was zo voorbereid op de onvermijdelijke verzaking. Het spel duurde minstens drie weken. Franz schrok vreselijk bij de gedachte hoe hij het af moest maken. Want dit doel moet een reëel doel zijn dwz het moest orde mogelijk maken om verlost te worden van de wanorde die door het verlies van het speelgoed was veroorzaakt. Hij heeft lang gezocht en besloot uiteindelijk om de pop te laten trouwen. Hij beschreef eerst de jongeman, het verlovingsfeest, de voorbereidingen van het huwelijk en vervolgens het huis van de pasgetrouwden in alle details. Je zult zelf inzien dat we het in de toekomst zonder een reünie moeten doen. Franz had het kleine conflict van een kind opgelost door middel van kunst, door de meest effectieve middelen die hij persoonlijk tot zijn beschikking had om orde in de wereld te brengen.”
Zijn beste vriend Max Brod maakt melding in zijn brieven dat hij Kafka heeft geholpen bij zijn zoektocht naar het afronden van het verhaal.
“Wees de tussenpersoon; Breng haar brieven en bemiddel bij de terugkeer, bespreek de voorwaarden, de zoektocht naar een pop die aan de beschrijving voldoet. Breng haar terug als een volwassen, wereldbereisde dame. De geleidelijke opbouw van dit avontuur naar het hoogtepunt.”
En verderop schrijft Max Brod: “Hoe kan ik het wagen om maar een van hen te vertellen hoe hij was, zoals Franz erover fantaseerde, het uitspeelde, het tot de kleinste details ontwikkelde met een vreugde die hij als Joodse man moeilijk kon toelaten. Alles om hem heen verdeelde hij in rollen in dit levens serieuze spel, zich niet bewust van zichzelf, toegewijd. Dit wonderbaarlijke spel met het kind was de puurste kunst van het betoveren.”
Max Brod voegde later aan dit alles als een soort besluit nog toe: “Uiteindelijk in alle drukte van zijn naderede verhuizing, vergat hij niet een pop voor het kind achter te laten en deze te legitimeren als de oude, verlorene, die pas tijdens alle ervaringen in verre landen een zekere transformatie had ondergaan.”
“Ze lijkt helemaal niet op mijn pop“, zegt het meisje. Kafka geeft haar de laatste brief waarin de pop schrijft: “Mijn reizen hebben me veranderd.” Het kleine meisje omhelst de nieuwe pop en brengt haar dolgelukkig naar huis.
Kafka is doodziek, tuberculose. Op 17 maart 1924 keert hij terug naar zijn ouders, verliest zijn stem en wordt opgenomen in diverse sanatoria. Je kunt je voorstellen hoezeer het kind de ontmoetingen met Franz moet hebben gemist. Vele jaren later, inmiddels een volwassen vrouw, bekeek ze de pop die Kafka haar had gegeven nog eens goed en ze vond in de plooi van haar jurk een brief die afkomstig was van Franz zelf. Daarin stond de volgende zin:
‘Alles waar je van houdt zal waarschijnlijk verloren gaan maar uiteindelijk zal de liefde op een andere manier terugkeren. Omarm verandering! Het is onvermijdelijk voor groei.'
Kafka zag het schrijven als een diepe innerlijke noodzaak, al was het voor hem een 'vreselijke bezigheid 'die 'een volledige opening van lichaam en ziel' inhield. Hij sprak van "de bevroren zee in ons'; een boek moest zijn 'als de bijl' waarmee de zee moest worden 'opengehakt'. Schrijven diende men volgens Kafka te doen alsof men ich bevindt in een donkere tunnel, nog zonder te weten hoe de personages zich verder zullen ontwikkelen.
Zelf heeft hij geschreven: “Hoe ouder de mens wordt, hoe breder zijn horizon, de levensmogelijkheden daarentegen worden kleiner en kleiner. Tenslotte blijft er alleen nog een keer opzien, een keer uitademen. De mens overziet in dat ogenblik waarschijnlijk zijn hele leven. Voor het eerst…en voor het laatst.” Hij sterft op 3 juni 1924. Op de vraag wat er van de wereld van Kafka is overgebleven is het verpletterende antwoord: vrijwel niets. De Nazi’s hebben de vele Europese Joden, onder wie Kafka’s zussen vermoord. Zijn wereld bestaat niet meer. Alleen zijn taal leeft nog.
===============================================================================
Vervolgens heb ik drie weken zijn brieven gelezen vooral die aan zijn geliefden. Daaruit heb ik zijn stijl met meanderende zinnen, precieze formuleringen en rake observaties tot me genomen. Daaruit heb ik een laatste brief van Franz aan het meisje/vrouw geschreven die verstopt zat in de jurk.
Allerbeste Katja,
Ik geef je pop terug en breng ons verhaal tot een einde. Het is een drievoudig afscheid van jou, van je pop, van de avonturen. Goed, wat wil ik zeggen. De hele tijd dat ik over je pop geschreven heb, is zij achter me aan blijven lopen en omdat ze zelf haar armen omhoog steekt met de brieven en haar vuisten balt, heeft ze dat ook tegen mij gedaan. Zij was levendiger dan ik haar beschreef, dan wat ik over haar kon vertellen, omdat ze steeds naast me stond bij mijn bureau en aan het voeteneinde zat van mijn bed. Ik heb in haar naam het uiterste gezegd wat er uit goedheid, verstand en vermoeden te zeggen viel; als in haar plaats een engel had gesproken, had ze niet tegen het zoete gif van deze laatste brief op gekund.
Vandaag schrijf ik niet over haar, maar over mij, niet omdat ik niet wil, maar omdat ik weer eens met holle ogen om mij heen kijk; om de gedachte dat ik uit al mijn kracht mijzelf moet overwinnen en ons verhaal ten einde brengen. Opgeven kan ik natuurlijk niet en zo rest mij mijn terugtrekking te vergelden met een goede daad. Wees niet boos op me, want het mooie aan deze brief is, dat ons verhaal aan het einde met terugtrekkende kracht waar wordt. Ik voel me nu veel lichter dan aan het begin. Toen ik je verdriet zag om het kwijtraken van je pop, schoot mijn hart vol met pijn en mijn hoofd vol met woorden om de weerzinwekkendheid van de wereld een beetje in beweging te brengen en daardoor dragelijk te maken. Dat pijnlijke gezicht, die huivering van snikken, het alleen gelaten zijn, de klap van het verlies. Er kan geen vooruitzicht zijn van de eeuwigheid met zo’n pijn; dat kunnen mensen elkaar niet aandoen.
Ik kon slechts verzachting zoeken door jou op te zoeken. Wat bij jou veranderd was, was geen klein ding aan de rand van je bestaan. Door jouw verdriet verschrompelde mijn klagen. Je moet weten dat er zich een geoefendheid in het klagen bij mij ontwikkeld, zodat de klaagtoon net als bij de bedelaars op straat altijd ter beschikking staat, alsof ik me eigenlijk niet echt beroerd voel. Maar mijn lichaam verdient gezonde aandacht om mijn klacht te verzachten, mijn mond te stillen van bloed. Daarom vertrek ik uit Berlijn naar de gezonde luchten van het platteland.
Mijn medicijn tot nu was het hardop voorlezen en naar je omkijken en zien dat ik alles bij jou naar binnen heb gelezen met je verwondering van het onverwachte, en je verrukking naar avontuur. Het gemis is tenslotte het lijden aan het menselijk verkeer; zolang men leeft mag men geen levenloze grenzen stellen. En zullen wij openhartig met elkaar kunnen praten.
Drie weken vergleed de tijd, omdat ik al die belevingen zocht en moest vinden voor jou. De tijd stond stil omdat ik achter de woorden moest jagen met gedachten in de morgen, op de avond en in de nacht. Het kan dus alleen maar jij zijn die me heeft vastgehouden, waarvoor ik je op mijn knieën dank, want jouw verdriet heeft mijn rust afgedwongen.
Jij die met grote ogen keek naar mijn brief, luisterde naar de zinnen, die niet van je plaats kwam en zich door het verhaal liet koesteren. Er zijn niet genoeg woorden om mensen met elkaar te blijven verbinden, al helemaal niet als wij alleen nog de woorden hebben. Vanaf nu ligt het zwaartepunt van de vriendschap met je pop in jezelf alleen, zodat jij alleen weet wanneer zij wankelt en dus met het verdriet dat jij daardoor ervaart de schuld kan boeten die eens de mijne was. Jij gaat immers met haar leven; tenslotte ben jij de vriendin voor het leven.
Op het ogenblik dat jij leest zal ik diep van binnen een kalme zekerheid voelen. Immers geen lijn van haar wezen vervaagt, hoever zij ook van mij af staat. Slechts deze woorden kunnen ons verhaal vervolmaken. Ook jij zult de kalme zekerheid ervaren; dat wens ik je toe. Ik ben geen mensenkenner of eigen ik kenner, ik ben een door het leven scharrelend wezen. Toch wil ik mijn zelfkennis niet wantrouwen, omdat die niet wordt tegengesproken door feiten en dus toch een dieper gelijk moet hebben, hoewel mijn mensenkennis de schijn heeft van een diepgewortelde domheid. Ik pretendeer het onze geschiedenis altijd geweten te hebben. Als ik een gewetensonderzoek zou doen, dan zou ik mijn leven moeten doorbrengen met de wankelheid van mijn geweten. Dus keer ik me liever af en alleen als het vermoeden van wat zich achter mijn rug afspeelt te sterk wordt, heb ik er last van. Daarom ook kan ik nu op weg gaan.
Katja, met alle kinderen komt er zoveel goedheid in de wereld, dan hoef je niet meer bang te zijn, moet je niet onrustig zijn. De omslag komt van de kalmerende regels die het verhaal ten einde brengen, afronden. Laatste woorden die -naar ik wens je- niet in verwarring brengen, want hoe meer je krijgt hoe meer je moet vrezen op deze rollende aarde. Niet het einde aan de woordenstroom is weerzinwekkend, maar het doorgaande half-zwijgen die onduidelijke verwachtingen blijft koesteren Ik heb zo vaak bij de woorden stilgezeten en diep onder de vermoeidheid van het fantaseren, het einde van woorden kunnen vinden en berusten.
Zou je de kracht die we daaraan besteden samen ballen, dan zijn we in staat de zon uit de hemel te scheuren; als onze reizen zijn opgeraakt en bestemd; het ongeluk mag dan heel erg zijn van ons afscheid; ik ontleed er in de eerste plaats eigenbelang uit om mij geluk te prefereren en mijn lichaam te gaan verzorgen opdat mijn geest tot rust komt. Dat ik daardoor weer kan schrijven om mijn eigen stem te horen, mijn stem is aan het eind van deze brief verstomd, maar alleen tegenover het papier.
Maar geen raadsels, ik zal gelukkig zijn, vertellen, wandelen, zitten in het park en naar de natuur luisteren en nieuwe woorden vinden en tot zinnen komen. Alleen de woorden doen ertoe. Elke dag. Vastleggen op papier. Alleen met schrijven door de nachten razen, dat wil ik. En daaraan dan ten onder gaan of waanzinnig worden, dat wil ik ook, omdat dat er het noodzakelijke al lang gevoelde gevolg van is. Ik ken de onoverwinnelijke angst voor de toekomst, maar ook de hoop en genoegdoening van het verwoorden. Zoals nu.
Katja: Ik moet afsluiten deze brief wordt opgeborgen in de kanten plooien van de jurk. Ik stel me voor dat jij hem ooit leest met die verbaasde blik die overgaat in flonkering van opwinding om het verhaal. Ik stel me voor, neerslachtig, niet moe, niet fris, maar weemoedig om het gemiste antwoord.
Denk daarom:
‘Alles waar je van houdt zal waarschijnlijk verloren gaan maar uiteindelijk zal de liefde op een andere manier terugkeren. Omarm verandering! Het is onvermijdelijk voor groei.
Je toegenegen,
Franz Kafka