In de podcast reeks van Tim Franssen luisterde ik naar zijn Calamiteitperk aflevering. Deels vanwege mijn zoektocht over vrijheid, maar zijn beschouwing over het huidige tijd, door hem Calamiteitperk genoemd, bleef hangen in mijn hoofd. Eerst de vrijheid. Het begon onlangs door het boekje van Jurrien Hamer: “Waarom schurken pech hebben en helden geluk”, waarvoor hij de Socratesbeker ontving. Over de politieke en maatschappelijke gevolgen van het idee dat vrije wil niet bestaat. De vrije wil is een illusie, de mens is niet de enige en ultieme bron van zijn keuzes. We worden geboren met een erfelijk pakket in een sociale context (blank, NL, man). We krijgen door opvoeding, opleiding en omstandigheden een basis van ervaring, kennis en mogelijkheden in de schoot geworpen. Dirk de Wachter noemt het startvermogen van elke mens zijn Chance; ieder wordt in de wereld geworpen met meer of mindere voordelen of kansen. Het idee van absolute vrijheid is een mens niet gegeven, ultieme vrijheid om te kiezen wie je wil zijn bestaat daarom niet.(punt)
Hamer komt met het begrip reflectieve vrijheid. De mens kan nadenken over welke keuze hij binnen de omstandigheden kan en zal maken. Vanuit zijn pakket van mogelijkheden en de context waarin hij leeft. Dat die keuzen veelal onbewust tot stand komen is mooi meegenomen, maar ontslaat niemand van de verantwoordelijkheid omdat je immers kunt nadenken vooraf en reflecteren erna over gevolgen.
Jurrien Hamer is jurist en schrijft over het maatschappelijk geloof, of ongeloof in de vrije wil. Als je twijfelt aan een vrije wil moet je nadenken over alle praktijken waarin straf en beloning een rol spelen. Heeft iemand recht op heel veel geld, kun je moordenaars vergeven? We zijn nooit volledig vrij, omdat we in een context geboren zijn, omdat we in een wereld van oorzaak en gevolg leven. Maar het idee van vrije wil is nog alomtegenwoordig, we hebben er belang bij om te denken dat mensen onafhankelijk van de context vrije keuzen kunnen maken. Die oorzakelijk gedetermineerde wereld betekent niet dat alles hetzelfde blijft, dat de wereld stopt met veranderen, dat maatschappelijke discussies onzinnig zijn. Mensen zijn gedetermineerd om na te denken, zich te ontwikkelen, stappen vooruit te zetten. Hamer noemt dat de reflectieve wil. De mens heeft geen absolute vrije wil, maar is gedetermineerd om iets met zijn reflectieve wil te doen. Dat is wat wij ervaren als een vrije keuze hebben, als een willen om zelf uit denken een keuze te maken. Daar hebben we ons bewustzijn voor. Dat maakt ons tevens verantwoordelijk. Compabilitisten vinden dat onze beslissingen deel uitmaken van gegevenheden zoals genen en opvoeding, maar dat maakt hen niet uit. Ook als onze gedachten gevormd zijn door de wetten van de natuur, kunnen we nadenken en keuzes maken die bij ons passen. En dat vindt de compabilitist is vrijheid. En kun je dus verantwoordelijk gehouden worden voor je keuzen. Maar als de manier waarop iemand denkt gevormd is door factoren buiten eigen invloedsfeer, dan is de reflectieve wil onvoldoende om praktijken van verdienste en schuld te rechtvaardigen. En als het de een lukt, wil dat niet zeggen dat iedereen door hard werken het ook moet lukken. Geluk en pech kan niet alleen door een reflectieve wil worden afgedwongen. Het ingewikkelde is onze ervaring. We gaan de omstandigheden beschouwen vanuit onze eigen inbreng. Op het moment dat we een keuze maken, ervaren we de ontwikkeling van gebeurtenissen als afhankelijk van de eigen keuze. De meritocratische samenleving waarin ieder een status krijgt volgens eigen verdienste, is daarvan het gevolg. Een overheid die de burger vrijlaat of voorwaarden schept voor gelijke kansen? Als ze de burger geen basis bestaansrecht geeft van inkomen, wonen, educatie en zorg, maar overlaat aan eigen verdienste, handelt de overheid moreel onjuist. Mensenrechten zijn er immers niet op basis van bijdrage aan de maatschappij, maar vanwege het mens-zijn. Ook als ze van bovenaf strikte regels oplegt en daarmee autoritaire trekken vertoont, raken burgers hun vrije wil kwijt.
Het Calamiteitperk van Tim Franssen is zijn variant van een tijd van Existential Risk van Toby Ord. De mensheid is als geheel at risk door ontwikkelingen als AI, Virussen, klimaat met een 1 op 6 kans om het einde van deze eeuw als menselijke soort niet te halen. Een globale Russische Roulette als het ware. Michele Gelfand herschrijft de vrijheid in twee cultuur varianten loose en tight; los waarin de individuele vrijheid boven de maatschappelijke orde wordt geplaatst zoals in de US en NL en strikt omgekeerd zoals in Singapore of Japan. De strikte cultuur komt doordat landen met frequente externe bedreiging (rampen, oorlogen) werden gedwongen tot samenwerken en coördinatie. Tijdens corona hadden landen met een strikter beleid tot 8 keer minder besmettingen en doden. Striktere sociale normen moeten we echter niet verwarren met een autoritaire staat. In een striktere cultuur hoeven de normen hoeven worden afgedwongen, omdat de bevolking zelf gewend is vanuit gemeenschappelijk belang de verantwoordelijkheid te nemen. Daardoor is er minder noodzaak voor dwingende maatregelen van bovenaf. Corona winter 21/22 is voor NL illustratief; de strengste lockdown van Europa was nodig omdat NL wel even klaar was met die corona regels. Soms is handelen naar gemeenschappelijk belang het beste om individuele vrijheid te beschermen. Onze huidige losse normen zijn tot stand gekomen in een tijd van vrijwaring van grootschalige ellende en bereiden ons slecht voor op rampen.
Nieuwe balans tussen individuele vrijheid en maatschappelijk belang. Nederlanders zijn het meest trots op onze vrijheid in de specifieke betekenis nl. doen waar je zin in hebt zonder dat de ander er zich mee bemoeit. Dit is een relatief nieuwe definitie van vrijheid. In de Atheense republiek was vrijheid collectief zelfbestuur in plaats onderworpen te zijn aan de almacht en willekeur van een koning. Een volk is vrij als het zelf kan beslissen onder welke wetten het wil leven. Rond 1800 kwamen de liberalen met een definitie dat vrijheid is om van je leven en van je eigendommen te kunnen genieten zonder bemoeienis van de staat. Deze liberalen werden gemotiveerd om de macht van het volk en specifiek van de armen in te perken. Deze betekenis is nu dominant geworden: zo min mogelijke inmenging van de staat, vrije markt en eigendom beschermen. In het Calamiteitperk zullen we over de individuele vrijheid opnieuw en collectief moeten onderhandelen. In vrijwel alle westerse liberale democratieën is de ongelijkheid aanzienlijk toegenomen; bij vermogensongelijkheid staat NL bij de bovenste plaatsen. Grofweg sinds de Verlichting leven we met het idee dat de geschiedenis zich voltrekt in de richting van vooruitgang. Wat gebeurt er met een samenleving die de vooruitgang niet kan volhouden? Vervallen we tot collectieve wanhoop of een cynische ieder-voor-zich mentaliteit? De waarheid is dat we ons als mens moeten verhouden tot onze eigen ondergang. Het calamiteitperk raakt aan de conditie van het leven zelf. Ongeacht de collectieve kans op een catastrofe hebben we allemaal een existential risk van 6 op 6. We moeten allemaal afscheid nemen van deze wereld maar toch zien we dat niet als reden om de handdoek in de ring te gooien. We leven bewust of onbewust met het idee dat er in de tussentijd iets te redden valt, dat er iets de moeite waard is om voor te leven. Dat er iets te kiezen valt en omdat ieders tijd eindig is staat er bij al onze keuzes iets op het spel.