“Hoe wij de wereld waarnemen is giswerk van de hersenen; het brein is een voorspellingsmachine”. Dat stelt Anil Kumar Seth, hoogleraar cognitieve en computationele hersenwetenschap, in zijn bestseller Being You. De ervaren buitenwereld komt uit je binnenwereld zogezegd; een vervolg op Buiten is Binnenwereld blog.
Kijk om je heen; je ziet een fiets in de straat; een kop koffie en een krant of tekst op een scherm. Maar het is niet wat het lijkt. De wereld om ons heen; de realiteit die wij ervaren is een hallucinatie volgens de cognitie wetenschapper. Alles wat we zien en horen en voelen is een verzinsel van ons brein. Maar hoe is de wereld dan in het echt? Die straat is toch echt; daar heb ik zonet nog gelopen? De dingen zijn echt. Maar wat we ervaren is een afspiegeling van wat er echt is in de wereld. Of zoals Kant al zei: onze manier van waarnemen, kleur, vorm, stevigheid is afhankelijk van ons brein. En ook dat de dingen echt zijn, creëert het brein. Dit is hoe het lijkt voor ons; er is een reële wereld daarbuiten met allerlei kenmerken en eigenschappen. Onze zintuigen nemen die waar en dragen die informatie van lichtgolven, geluidsgolven, geur- en smaakmoleculen over aan ons brein. Je neemt waar, je wilt het en je pakt het. Dat is de van buiten-naar-binnen-visie. Het lijkt alsof de wereld direct ons hoofd en onze bewuste ervaring instroomt. Maar ook dat gevoel dat de dingen echt zijn creëert het brein.
De wereld is en lijkt te zijn door onze ervaring, interpretatie van de signalen. Het is meer een van-binnen-naar-buiten. De zintuiglijke signalen worden niet zozeer gebruikt om ervaring te creëren, maar om voorspellingen te toetsen. Wat wij ervaren wordt niet bepaald door de zintuiglijke signalen, maar door de voorspellingen die het brein naar aanleiding van die impressies doet. Het brein is een voorspellingsmachine. Dat is het betoog van Anil Kumar Seth. Op basis van zintuiglijke signalen en eerdere ervaringen, moet het brein inschatten wat er gebeurt. Dat kan alleen door verwachtingen te toetsen aan nieuwe signalen die binnenkomen en die bij te stellen als er fouten in de voorspelling zitten. Wat wij bewust ervaren is de beste gok van het brein van wat er aan de hand is. Seth noemt het ook wel een gecontroleerde hallucinatie. Daarmee wordt benadrukt dat de ervaringen waarvan wij intuïtief denken dat die intern gegenereerd worden (zoals hallucinaties of dromen) niet zoveel verschillen van normale perceptie. Het zijn eenzelfde processen slechts gecontroleerd of niet. Bij een psychose of bij dromen is de perceptie verstoord. [Hoe je dus een waanvoorstelling tot een gewenste perceptie en voorspeller kunt maken van hoe je de wereld wilt beleven, kan mede door ingrijpen met bijvoorbeeld psychedelica of visuele illusies]. Daardoor wordt niet alleen de buitenwereld een (prettige) hallucinatie, maar ook ons gevoel van ‘zelf’. In het hoe-het-lijkt perspectief wordt het ‘zelf’ beschouwd als dat wat het waarnemen doet en bedenkt wat er moet gebeuren. Dit gevoel van ‘zelf’ is dus mijn gedachtestroom, mijn perspectief, mijn vrije wil, emoties, lijf; het is een bundel van verschillende dingen die wij als een geheel ervaren. En nodig hebben om te kunnen voorspellen, voeg ik toe.
En het is ook een ervaring. In de rubberen-hand-illusie (waar een rubberen hand je eigen hand vervangt die achter een scherm ligt) krijg je bij beroering al na 10 seconden het gevoel dat die rubberen hand van jou is. Zo kun je met ieder aspect van gevoel van zelf spelen. En dan blijkt dat elk aspect een perceptie is, zelfs het gevoel van vrij wil. Het brein neemt een handeling van het lichaam waar, concludeert dat die door iets binnenin werd veroorzaakt en dan ervaren we het als: oh dat heb ik gedaan. Het brein maakt een verklarend verhaal; maar wie of wat is aan het vertellen? Of is dat ook een hallucinatie? Seth denkt van wel, Het narratieve zelf omvat herinneringen, plannen voor de toekomst, het innerlijke stemmetje, de kritische feedback. Het strekt zich uit over de tijd en dat maakt mij grotendeels tot dezelfde persoon door de tijd heen. Maar je hebt die ‘ik’ niet nodig, het is gewoon een gevoel dat intern wordt veroorzaakt. Het gevoel van een eerste persoonsperspectief te hebben. Dat kun je zien bij psychiatrische of neurologische problemen zoals bijvoorbeeld dementie. Onderdelen van het zelf kunnen verdwijnen; mensen kunnen meerdere persoonlijkheden hebben, hun geheugen verliezen, maar wel nog weten dat het lichaam van hen is.
Al honderden jaren buigen filosofen zich over het lichaam-geest probleem. David Chalmers noemde The Hard Problem, hoe rijst uit het fysieke brein de subjectieve ervaring van bewustzijn? Er lijkt geen manier om vanuit moleculen of fysica of chemie te komen tot een ervaring van ‘roodheid’. Bewustzijn viel buiten de wetenschap was lang het idee. Kunstmatige Intelligentie wordt nu bestudeerd om kennis over het verschil tussen levende systemen en niet levende systemen op te doen. In plaats van het Moeilijke Probleem richt Seth zich op wat hij noemt het Echte Probleem van bewustzijn. Wat genereert de ervaring is dan de verkeerde vraag. Hij wil de verschillende eigenschappen van bewustzijn uitleggen: slaap, wakker zijn. anesthesie, rubberen hand enz. Vergelijken wat er gebeurt in de hersenen bij deze verschillende ervaringen Het idee van een voorspellend brein is een manier om dat te doen. In de hoop dat als we begrijpen hoe de dingen samenhangen, we ook ons bewustzijn begrijpen.
Dat gaat ons helpen om te begrijpen welke plaats wij in het universum innemen. Maar ook geeft het mogelijkheden voor praktische toepassingen in de psychiatrie en betere behandelingen voor psychische aandoeningen. Het is nuttig bij juridische kwesties over vrije wil en verantwoordelijkheid; bij ethische beslissingen bij levenseinde, abortus en behandeling van niet-menselijke dieren. En ook de ethische implicaties van AI, chatboxen en virtual reality. Seth vindt ook dat er goede redenen zijn om aan te nemen dat AI niet op weg is naar bewustzijn. Het brein is geen computer. Bewustzijn hangt nauw samen met het feit dat we levende wezens zijn. Een groter probleem is dat wij systemen hebben waarvan we het gevoel hebben dat dat ze bewust zijn. Zoals Chat GPT een illusie van bewustzijn kan oproepen, wat voor een samenleving ontwrichtend kan werken.
De recente theorie wordt ook op het Donders Instituut onderzocht. Micha Heilbron wil dit fenomeen onderzoeken niet alleen in de laboratorium setting maar in natuurlijke situaties die veel minder voorspelbaar zijn. Op het instituut hebben ze hersenactiviteit geanalyseerd van mensen die luisterden naar luisterboeken van Hemingway of Sherlock Holmes. Tegelijk zijn de teksten met computermodellen van diep neurale netwerken geanalyseerd. Hiermee konden ze berekenen hoe onvoorspelbaar het was. Het brein maakt voor elk woord of klank gedetailleerde statistische verwachtingen en is erg gevoelig voor onvoorspelbaarheid. Dat is niet zo vreemd; iedereen weet wel dat je taal voorspelt (zinnen aanvult voor een ander als die langzaam spreekt). Ons brein is voortdurend woorden aan het raden, het voorspellingsmachientje staat altijd aan. Eigenlijk doet ons brein iets vergelijkbaars als de ‘autocomplete’ op je telefoon. Het doet continu voorspellingen op verschillende niveaus van abstracte betekenis en grammatica en specifieke klanken. En stel je voor dat deze theorie ook opgaat voor visuele waarnemingen en auditieve, zoals muziek.
Dat brengt me terug bij mijn vier stadia van WAAR worden. De eerder beschreven vier WAAR-heden zijn daarin: gewaarworden – waarnemen – waarderen – waarzeggen. Het begint met een zintuiglijke prikkel, een fysieke reactie of sensatie die opvalt; je gaat het vervolgens waarnemen als je er bij stilstaat en er een gedachte bij vormt; je geeft daarna een afwegend oordeel aan, een waardering wat het beste te doen en daarmee ga je eigen gedrag waarzeggen, voorspellen dus. Een bevestiging van mijn WAAR-heden constructie. En het blijft voorlopig dus waar-achtig.